خرده روایت‌ها و داستان‌های مختلفی درباره آزادسازی خرمشهر وجود دارد؛ بسیاری از آنها در قالب فیلم و مستند به تصویر درآورده شدند؛ هنر هفتم به عنوان تاثیرگذارترین هنر، برای انتقال اهمیت و میزان بزرگی این رخداد از دهه شصت دست به کار شده و آثار مختلفی از ابعاد حماسه سوم خرداد ساخته شده است.
به گزارش آی‌فیلم، سوم خردادماه یکی از مهم‌ترین روزها در تاریخ معاصر ایران است. روزی که دفاع مقدس ارزش و مفهوم پیدا کرد و دنیا متوجه اقتدار حکومت تازه تأسیس جمهوری اسلامی ایران شد. این تاریخ تثبیت اقتدار ایران بود، ایرانی که به پشتوانه جوانان عاشق میهن وارد جنگ شد و علاوه بر دفاع، قله‌های بلندی را نیز فتح کرد. بسیاری حماسه آزادسازی خرمشهر را مهم‌ترین نقطه عطف تاریخ معاصر ایران می‌دانند. این روز جریان‌های سیاسی ایران و دنیا را تغییر داد و جنگ و انقلاب اسلامی را وارد مسیر تازه‌ای کرد.
باور آزادسازی خرمشهر برای بسیاری از مردم ایران سخت بود. البته این تنها مردم نبودند که زمانی که گوینده رادیو جمله معروف "شنوندگان عزیز توجه فرمائید، خونین شهر، شهر خون آزاد شد" را شنیدند برای لحظاتی مکث کردند؛ بلکه سردار غلامعلی رشید نیز زمانی که سردار احمد کاظمی خبر فتح دوباره شهر و اسیر شدن شش هزار نفر را در بی‌سیم به او داد، باورش نمی‌شد. کاظمی برای چندمین بار در بی‌سیم می‌گوید: "می‌گم تو شهر خرمشهر تا چند لحظه پیش تظاهرات بود و کلیه اسرای عراقی الله اکبر و یا حسین می‌گفتن و تسلیم می‌شن." تا برای رشید مفهوم شود و در پایان آن جمله طلایی "رشید جان خداوند خرمشهرو آزادش کرد. آزادش کرد" را کاظمی در بی‌سیم بگوید.
روایت آزادسازی خرمشهر را باید در خرده داستان‌ها جستجو کرد؛ در بی‌سیم‌ها، در جاده‌ها، در خیابان‌ها، در بین رزمنده‌ها و در قاب تصاویر. شاید نزدیک‌ترین روایت‌ها به واقعیت خرمشهر در دل رزمنده‌ها و در بین کتاب‌ها باشد، اما تأثیرگذار ترین داستان‌ها را میتوان در قاب سینما دید. تا کنون عملیات آزاد سازی خرمشهر سوژه بسیاری از فیلم‌سازان و مستندسازان بوده و از این عملیات آثار سینمایی بسیاری خلق شده است. در ادامه به معرفی برخی از مهم‌ترین آثار سینمایی درباره عملیات بیت‌المقدس خواهیم پرداخت.
بلمی به سوی ساحل
رسول ملاقلی‌پور به معنای واقعی جهادگر عرصه فرهنگ و هنر است. او زندگی هنری و حرفه‌ای خود را وقف فیلم‌سازی برای جنگ کرد و آثار بسیار ارزشمندی در این زمینه ساخت. یکی از این آثار "بلمی به‌سوی ساحل" بود، اثری که در سال ۱۳۶۴ ساخته شد و جز اولین فیلمهای سینمایی بلند درباره قضیه خرمشهر بود.
در این فیلم یک گردان از پاسداران به فرماندهی "مرتضی" برای کمک به رزمندگان خرمشهر از تهران حرکت می‌کنند، اما چون جاده‌های آن حوالی در دست نیروهای عراقی است، آنان برای رسیدن به خرمشهر باید از بندر ماهشهر به وسیله هلیکوپتر خود را برسانند. اما کوشش این گردان برای دریافت هلیکوپتر ناکام می‌ماند. مرتضی راه دیگری پیدا می‌کند و گردانش را با یک لنج از طریق خلیج فارس به خرمشهر می‌رساند. او و گردانش یک روز پس از سقوط خرمشهر به آنجا می‌رسند. طی نقشه‌ای، مرتضی همراه دو تن از بازماندگان رزمنده در خرمشهر شبانه به کمک یک بلم از کارون می‌گذرد و به مواضع دشمن نفوذ می‌کنند تا با تهیه نقشه از استحکامات دشمن در خرمشهر آمادگی اطلاعاتی لازم جهت ضربه زدن به عراقی‌ها به دست آید.
سرزمین خورشید و کیمیا
احمدرضا درویش دیگر فیلمساز جهادگر ایرانی است. او همواره آثاری با تولید مفصل و کیفیت بالا ساخته و مورد توجه منتقدان بوده است. درویش کار خود را در سال ۱۳۶۸ شروع کرد و چهارمین اثر خود به نام "سرزمین خورشید" را با داستانی از خرمشهر ساخت. این فیلم، داستانی با کشش بسیار قوی داشت و جز بهترین آثار ساخته شده با موضوع خرمشهر در زمان خود بود. این اثر با نمادسازی در شخصیت‌های لایه‌های مختلف فیلم یک اثر عمیق و وسیع بود.
در خلاصه داستان این فیلم آمده است: "با شروع جنگ، بیمارستانی در خرمشهر به محاصره دشمن در میآید و از هوا و زمین مورد هجوم قرار می‌گیرد. محمد جهان آرا، فرمانده جوان سپاه خرمشهر، پیشنهاد می‌کند مجروحان و پزشکان با یک آمبولانس و لندرور، به دنبال جیپ به غنیمت گرفته شده که در آن رزمندگان راه را باز می‌کنند، از بیمارستان خارج شوند. در شهر، نیروهای عراقی که در حال تسخیر شهر هستند، مقابل آنها ظاهر میشوند و رزمندگان برای نجات دادن سرنشینان آمبولانس و لندرور، با عراقی‌ها درگیر میشوند و به کشته میشوند و سرنشینان لندرور نیز به اسارت گرفته و کشته‌می‌شوند"
سرزمین خورشید تنها ساخته درویش با موضوع خرمشهر نبود، او این اثر خود را با ساخت شاهکار "کیمیا" تکمیل کرد. کیمیا که در سال ۱۳۷۳ ساخته شد، روایتگر داستانی از روزهای اشغال خرمشهر است. مرد جوانی به نام رضا در تلاش است تا همسر باردار خود را به بیمارستان برساند تا فارغ شود. در ادامه به اسارت دشمن درمی‌آید و در ضمن، همسرش نیز در حین زایمان از دنیا می‌رود. رضا پس از ۱۰ سال از اسارت برمی‌گردد و متوجه میشود که فرزندش توسط یکی از پزشک‌های بیمارستانی که همسرش در آن بود نگهداری میشود و به دنبال او به شهر مشهد می‌رود، اما اگر بخواهد بچه را پس بگیرد، هم زندگی خانواده‌ای از هم می‌پاشد و هم آینده درخشان دخترش را از او می‌گیرد. به همین دلیل از این خواسته خود صرف‌نظر می‌کند.
کیمیا یکی از تکان‌دهنده‌ترین آثار درباره جنگ است که در دو بخش شهری و جنگی می‌گذرد و ابعاد مختلفی از جنگ را بررسی می‌کند. در این اثر بازیگران بزرگی از جمله خسرو شکیبایی، بیتا فرهی و رضا کیانیان ایفا نقش کردند. درویش با ساخت این دو فیلم نقش بسیار پر رنگی در آثار سینمایی با موضوع خرمشهر دارد. سرزمین خورشید و کیمیا همچنان فیلمهای نو و تازه‌ای درباره خرمشهر هستند که بخش‌های ناشناخته‌ای از جنگ را به نمایش می‌گذارند. درویش در سالهای بعدی نیز فیلم "دوئل" را برای تکمیل سه گانه جنگی خود ساخت.
روز سوم
یکی از محبوب‌ترین آثار درباره مقاومت مردم خرمشهر فیلم "روز سوم" است. این فیلم ششمین فیلم سینمایی محمدحسین لطیفی در مقام کارگردان و در سال ۱۳۸۵ ساخته شد. فیلمنامه روز سوم بر اساس فیلم مستندی از حمید زرگرنژاد به همین نام شکل گرفت.
این فیلم آخرین روزهای مقاومت در غرب خرمشهر پیش از شکست مقاومت را نشان میدهد. "سمیره" و "رضا"، خواهر و برادری که همراه سایر مردم در حال مقاومت هستند، شخصیت‌های اصلی روز سوم را تشکیل می‌دهند. سمیره پایش شکسته و نمی‌تواند فرار کند، با تنگ‌تر شدن حلقه محاصره دشمن او مجبور است در خانه باقی بماند. رضا تصمیم می‌گیرد سمیره را در حیاط خانه در یک موقعیت نسبتاً خوب با کمی غذا خاک کند تا شبانه بیاید و او را فراری دهد.
در این بین خواستگار قبلی سمیره که به جمع نیروی نظامی عراق پیوسته و روزی همکار او در مدرسه خرمشهر نیز بوده است، به عنوان یک فرمانده عراقی به این منطقه میآید و خانه رضا و سمیره را اشغال می‌کند و برای نگهبانی از آنجا نیز دو مأمور قرار میدهد. در این بین رضا سعی بر نجات دادن سمیره می‌کند که در نهایت برادر کوچک رضا و دوستانش و خودش شهید میشوند و فقط سمیره از ماجرا جان سالم به در می‌برد.
در ماجرا واقعی که داستان این فیلم از آن الهام گرفته شده، هیچ کسی کشته نشد و روز سوم در واقع برداشتی آزاد از این خرده روایت مردم خرمشهر در روزهای سخت مقاومت است. روز سوم در زمان اکران با استقبال بسیار خوبی مواجه شد و هنوز هم یکی از پر بیننده‌ترین آثار دفاع مقدس است.
خاک سرخ
"دختری به نام لیلا در سالهای قبل از انقلاب از خانوادهاش جدا شده و اکنون در پی حوادثی در جستجوی کشف هویت خویش است. لیلا در اوج سرخوشی است و می‌خواهد با کسی که دوستش دارد، ازدواج کند. اما در شب عروسی‌اش میفهمد که پدر و مادرش افراد دیگری هستند. او سراغ آنها را می‌گیرد و تا خرمشهر که جنگ شده، می‌رود.در میانه راه همسرش با بمباران جنگنده‌های عراقی کشته میشود و او تنها به شهری غریب می‌رود. در آنجا مادرش را می‌یابد اما پدرش اسیر عراقی‌ها میشود و فقط می‌تواند از بین دیواری، همدیگر را ببینند".
این داستان به اندازه کافی تکان دهنده به نظر می‌رسد، حالا چنین داستانی با کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا در قالب سریالی ۱۷ قسمتی ساخته شده است. "خاک سرخ" روایتی بی نظیر از اتفاقات خرمشهر است، شهری که جلو چشمان مردمش به تاراج رفت و زندگی‌های بسیاری را دگرگون کرد. این سریال با بازی بازیگرانی چون پرویز پرستویی، حبیب رضایی، مهتاب کرامتی، لاله اسکندری، امیر آقایی و محمد مختاری یکی از آثار ماندگار دفاع مقدس است.
«دوئل» خیر و شر
«دوئل» ، همانطور که به یکی از پرهزینهترین فیلمهای سینمایی دفاع مقدس تبدیل شده است، ساخته کارگردانی است که در سالهای قبل دو فیلم سینمایی دیگر با محوریت خرمشهر را ساخته بود ، فیلمهای سینمایی «کیمیا» و «سرزمین خورشید».
احمدرضا درویش در فیلم سینمایی کیمیا، به قصه تلاش رضا (با بازی مرحوم خسرو شکیبایی) برای پیداکردن تنها بازمانده خانوادهاش (دخترش) اشاره دارد. صحنههای ابتدایی این فیلم بهخوبی حملات وحشیانه عراق به خاک خرمشهر را نشان میدهد ، همان لحظاتی که باعث جدایی رضا از خانوادهاش است.
اما در فیلم «دوئل» ، شاهد تلاقی خیر و شر هستیم. زینال (با بازی پژمان بازغی) قهرمانی که در روزهای اشغال خرمشهر اسیر شده ، پس از سالها به وطنش خرمشهر بازمیگردد ، اما در بدو ورود میفهمد که متهم به خیانت به مردمش شده است. این فیلم در سال 82 ساخته شد و در جشنواره فیلم فجر برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر مکمل مرد (کامبیز دیرباز) شد.
مستند «آخرین روزهای زمستان»
در کنار این فیلمها و سریالها میتوان ، به اثر مستند آخرین روزهای زمستان هم اشاره کرد. این فیلم مستند در سال 1391 ساخته شد و درباره حسن باقری از فرماندهان شهید دفاع مقدس است.
«آخرین روزهای زمستان» در سومین جشنواره تولیدات رادیویی تلویزیونی موسوم به جشنواره جامجم جایزه بهترین مجموعه مستند در حوزه انقلاب و دفاع مقدس را کسب نموده است . این فیلم در نوع خود یکی از بهترین فیلمهای مستند است. در این مستند که با پشتیبانی سپاه پاسداران تولید شده است ، بسیاری از لوکیشن ها و بناهای مربوط به سالهای جنگ ساخته شده است.
سریال «درچشم باد»
در سریال «درچشم باد» هم کارگردان، مسعود جعفری جوزانی، در قسمتهای پایانی داستان، قهرمان قصه (پارسا پیروزفر) را در جستجوی فرزندش (مصطفی زمانی) نشان میدهد. وقایع این فیلم سالهایی از زندگی قهرمان در فواصل سالهای 1300، 1320 و 1360 را نشان میدهد. درست در زمانی که او فرزندش را پیدا می کند، لحظه فراغ همیشگی پیش میآید و گلولهای که بارها به سمت او شلیک شده بود ، این بار به هدف میخورد و او در آغوش فرزندش شهید میشود.
بطور حتم، از تاثیرگذارترین صحنههای این فیلم، استفاده کارگردان از تصاویر و فیلمهای مستند وقایع آن روزهای خرمشهر است. قرار گرفتن صحنههای مستند و تصاویر دوربین امیر کریمی، توانسته است در القای حال و هوای روزهای دفاع خرمشهر ، تاثیرگذار باشد.
اما انگار در میان تولیدات تصویری ، دست سینما از تلویزیون پرتر است. در میان آثار شاخص سینمایی که به موضوع اشغال خرمشهر و حوادث مربوط به مردم پرداختهاند ، میتوان به «دوئل» و «روز سوم» اشاره کرد. دو فیلمی که معمولاً هر سال از سیمای جمهوری اسلامی ایران در روزهای نزدیک به سوم خردادماه ، پخش میشوند.
علاوه بر این آثار داستانی، مستندهای مختلفی نیز درباره آزادسازی خرمشهر ساخته شده است. "نبرد خرمشهر"، "فرزند خرمشهر" و "خرمشهر امروز" از آثار شاخص سینما مستند درباره این رخداد هستند.
به طور کلی تا کنون آثار بسیاری با موضوع خرمشهر ساخته شده است، اما هیچ کدام از این آثار آنطور که باید و شاید به عملیات آزادسازی خرمشهر و قهرمانان این شهر نپرداخته‌اند. عملیات بیت المقدس یکی از بزرگترین عملیات‌های نظامی در دنیا بود و مهم‌ترین اتفاق تاریخی ایران پس از انقلاب را رقم زد.
ه خ/ ا ز
